Wopisanja Kamjenskich wjesnych dźělow
Bambruch
Bambruch, z lěta 1999 měšćanski dźěl města Kamjenc, nasta we wysokim srjedźowěku jako dróhowy nawsowc podłu Šwobičanskeje wody, lěweho přitoka Čorneho Halštrowa.
Archeologiske namakanki pak pokładu hižo zaše wobsydlenje tuteje kónčiny. Na teritoriju wjesneje ležownosće hodźa so zwě rownišći ze srjedźneje a młodeje bronzoweje doby a jedne sydlišćo młódšeje romskeje kejžorskeje doby dopokazać.
Prěnje pisomne naspomnjenje saha wróćo do lěta 1225, tehdy pod mjenom Berenbruche, štož pokazuje na kónčinu blisko bahna, hdźež běchu mjedwjedźe žiwe. W juhowuchodźe Bambrucha je dźensa hišće zbytk małeho płoneho bahna z typiskimi rostlinami, kotryž je jako płoninowy přirodny pomnik zastopnjowane.
Lětstotki dołho, hač k skónčenju roboćanstwa a dalšich poddanskich słužbow burskeho wobydlerstwa w druhej třećinje 19. lětstotka bě Bambruch po knjejstwje dźěleny: jedyn dźěl wobydlerjow podsteješe městu Kamjenc, tamny dźěl klóštrej Marijina Hwězda. Bambruch bě w tym času burska wjes. 1902 wotewri firma Halbach z Drježdźan na Bambruchskich honach šoterowy zawod a wudobywaše tam šěrawc. Tehdyši moderny zawod z techniskimi nastrojemi a zwiskom k dwórnišću w Hlince přetwori so 1923 na akcijowu towaršnosć a wuwi so bórze na najwažniši zawod k wudobywanju šěrawca w regionje. Zawod měješe z časami hač do 300 přistajenych, štož wuskutkowa so tež na změnu struktury dźěławosće w regionje.
Wosebite a wažne
W Bambruchu su dźensa tři přemysłownišća. Najmjeńše při Měrowej dróze wopřija 10 hektarow. Nimo toho je přemysłownišćo Při wolacej horje (42 ha) a Bambruch sewjer z 52 ha. Firmy kaž Accumotive GmbH & Co. KG, Mast-Jägermeister SE wotrjad Kamjenc abo Sachsen-Fahnen GmbH & Co. KG su so tam zasydlili. Najebać wulke přemysłownišća je Bambruch wjesnu strukturu zachował, ze stron zapołoženja domow runje tak kaž nastupajo žiwjenske wašnje wobydlerjow. Stare tradicije so haja. Srjedźišćo wjeski je areal wokoło něhdyšeje šule, kotryž słuži tež jako swjedźenišćo a při kotrymž je hrajkanišćo. Tu zetkawaja so wobydlerjo k tradicionelnemu chodojtypalenju, k dźěćacym swjedźenjam abo hodowničkam. Organizuja tute swjedźenje wohnjowa wobora Bambrucha, wjesny klub a mnoho dobrowólnych pomocnikow.
2024 měješe Bambruch 358 wobydlerjow.
Wólny čas a poskitki turizma
Rady přeprošujemy Was na wodźenje po našej wjesce. Nimo dweju moroweju stołpow ze 16.lětstotka móžeće sej tu tež typiske třistronske statoki z frankskimi wrotowymi wobłukami wobhladać a pod škitom pomnikow stejace typiske bydlenske domy z hródźu a bróžnjemi.
Hdyž wužiwaće kolesowarsku šćežku podłu S94 horje na Wolacu horu, skići so wam rjany wuhlad na Bambruch a Kamjenc.
Běła
Něhdźe pjeć kilometrow sewjernje Kamjenca leži wot lěsow a hatow wobdata wjes Běła. Wona naspomni so prěni raz pisomnje jako “Bel” w lěće 1225. Bjarnat III. z Kamjenca přepoda tehdy Kamjenskej cyrkwi Filipa a Jakuba mjez druhim 20 kórcow njetrjebjeneho lěsa pola Běłeje. Mjeno wotwodźuje so wot staroserbskeho wuraza běla za běłe abo swětłe.
Wjes bě we wobsydstwje wazalow knjezow města Kamjenca, doniž so 1524 za 2000 Mišnjanskich guldenow na město Kamjenc njepředa. Zažna nowa doba je za kónčinu Hornjeje Łužicy čas wobšěrneho zapołoženja hatow a spočatkow rybarstwa, štož zwisuje z hospodarskim rozšěrjenjom ryćerkubłow. Za lěto 1567 hodźa so za Běłu hižo wulki hat a tři dalše haty pisomnje wobkrućić. Mjez 1615 a 1625 přeńdźe Běła ze swojim ryćerkubłom do wulkeho wobsydstwa swójby von Ponickau na Debricach. Wona da 1661 natwarić knježi dom, kotryž tworješe žro w lěće 1873 nowo wutworjeneho a po 1945 wottorhaneho hrodu.
Nimo w lěće 1661 natwarjeneho knježeho domu da bratr tehdyšeho hrodoweho knjeza kónc 17. lětstotka dalši knježi dom twarić, kotryž dźensa hišće steji. 1925 bě ryćerkubło we wobsydstwje kralowsko sakskeho majora a.D. Waltera Reich, dr. jur. Franca Reich a majora a.D. Ernst Reich. Woni wobsedźachu cyłkownje 388 hektarow kraja: 114 hektarow role, 22 hektarow łukow, 5 hektarow, 175 hektarow lěsa a 72 hektarow wodźiznow a hatow. W lěće 1945 so bratřa Reich wuswojichu. 1873 natwarjeny knježi dom w stilu italskeje neorenaissancy rozpadowaše a bu po času k wudobywanju materiala wottwarjeny.
Sylnje wobškodźeny kompleks twarjenjow z druhim knježim domom, hródźemi a hospodarskimi twarjenjemi bu po politiskej změnje 1990 priwatizowane. Dźělne saněrowanje je so mjeztym přewjedło. Wot 1. Měrca 1994 je Běła wjesny dźěl nowo wutworjeneje gmejny Schönteichen, ke kotrejž tež Brunow, Hlinka, Wukecy, Lubnjow, Hóznica, Rohrbach, Šumbach a Šwobicy słušachu. W lěće 2019 so gmejna Schönteichen rozpušći a jednotliwe wjeski su z toho časa dźěle města Kamjenca. W lěće 2024 měješe Běła 445 wobydlerjow.
Wosebite a zajimawe
Na wuchodnym brjoze wulkeho hata w Běłej je bahnowe hrodźišćo Běła, kotrež pochadźa z časa mjez 700 – 620 před Chr.. Tež hdyž bu nasyp wottwarjeny, pokazuja rynki štomow, kotrež na krutym dnje nasypa rostu, rozměry 150 x 150 metrow wulkeho areala dosć derje. Hižo 1934 staji so wobłuk pod škit. Wurywanki w lěće 2000 wunjesechu k překwapjenju wulke mnóstwa keramikowych zbytkow a zbytki domowych a nasypowych konstrukcijow kaž tež slědy namócneho kóncowanja. Sydlišćo ze zažneje lodoweje doby je derje zdźeržane a poskićuje so jako referenca k datěrowanju namakankow zažneje lodoweje doby we wuchodnej Sakskej.
Wólny čas a turistiske poskitki
Wšelake kolesowarske a pućowanske šćežki přeprošuja, wot Běłeje wuchadźejo sej spřistupnić kónčinu hatow Běła-Wysoka. Při tym jedna so wo charakteristisku niwowu kónčinu z wulkimi hatami, wupřestrjenymi wusaknjenymi hatami, kotrež zarostu, wodźiznami, włóžnymi łukami, mjezy bahnowymi wotrězkami a lěsami. Hatowa kónčina je wobstatk europskeho škitneho systema NATURA 2000 za wohrožene dźiwje domjace rostliny a zwěrjata a jich přirodne žiwjenske rumy.
Brunow
Wobdata wot lěsow, łukow a wulkich zahonow wupřestrěwa so z wobeju stronow statneje dróhi S 100 a podłu Šwobičanskeje wody, kotraž tu swój běh změni, zo by dale wuchodnje so wuliwa do Čorneho Halštrowa, wjes Brunow.
Wjesne stawizny: Brunow naspomni so prěni raz pisomnje dnja 19. meje 1225 jako “Brunowe” we wopismje k znowa poswjećenju Kamjenskeje farskej cyrkwje. 1404 so wjes jako sydło ryćerja a wot 1438 z mjenom Brunow wjedźeše. 1565 přińdźe Brunow do knjejstwa Połčnicy, zwosta pak hač do lěta 1708 we wobsydstwje swójby von Schönberg.
Wot 1790 słušeše Brunow hrabinskej swójbje von Stolberg-Stolberg, kotraž dóńt wjeski hač do lěta 1945 w dalokej měrje postaješe. 1619 naspomni so twar šule a wot 1625 rěči so wo nošerju šule. W 30lětnej wójnje 1618-1648 poćerpi Brunow wulke škody přez šwedske wójska.
Wokoło 1800 postaji katolska swójba Stolberg-Stolberg železny křiž, wo kotrymž wobsteja hač do dźensnišeho wjacore powěsće. 1945 přewjedźe so rólna reforma a wobsydstwo knježkow so rozdźěli. Hród słužeše přechodnje jako bydlenje za ćěkańcow a wot 1949 jako młodźinske jastwo. 1952 załoži so prodrustwo “Ernst Thälmann” a Brunow bu “połnodrustwowa” wjes.
1960 załoži so prodrustwo typa I “Am Bauernberg”. 1964 zarjadowa so w kulturnej rumnosći konsumowy hosćenc “Tunnelschänke”. 1969 natwari so nowa gratowanja wohnjoweje wobory. 1972 přepławi po sylnym njewjedrje wulka woda Šwobičanskeje wody wjesku. 1983 do 1984 natwari a přepoda so nowa dźesaćrjadowniska polytechniska wyša šula, kotraž 1986 mjeno wyša šula “Karla-Liebknech” dósta. W lěće 1994 zjednoćichu so wjeski Brunow a Běła, Hlinka, Wukecy a šwobicy do gmejny Schönteichen.
2014 přepoda so kombinowane twarjenje ze sportowej halu za zakładnu šulu Schönteichen a gratownju za wohnjowu woboru Brunow. 2019 zagmejnowa so wjes do města Kamjenca. Brunow je z toho časa dźěl města a swjeći w juniju 2025 róčnicu 800. lětneho wobstaća.
Zajimawosće
Hród w Brunowje: natwarjeny wokoło 1700, přetwar 1821, kapałka z lěta 1838, balkon a impozantny přijězd za kuče na dworje z lěta 1868
Hrodowy park: za wuchodźowanje a małe swjedźenje
Kěrchow swójby Stolberg-Stolberg: blisko domu Am Wildgarten 2a, małe wobkuzłace pohrjebnišćo swójby Stolberg-Stolberg, hdźež su tež někotři wyši přistajeni swójby pochowani abo so z pomnikom česća
Wrotowy wobłuk, kotryž steji pod pomnikoškitom: spočatnje puć k hrodej, wobłuk z dwěmaj wobłukowymaj woknomaj a formami renaissancy z čas wokoło 1600
Wojerski pomnik: spominanje na padłych dweju swětoweju wójnow
Młynski hat: idylisce na nawsy, něhdyši młyn z wobnowjenej fasadu
Kompleks twarjenjow: zakładna šula, pěstowarnja, wohnjowa wobora, sportowa hala a towarstwowy dom (něhdyša šula)
Pomnik: spominanje na lětadłowe njezbožo 1940
Wólny čas a přiroda
Wokolinu Brunowa dominuja haty, kotrež postajeja krajinowy wobraz. W lěće 1981 zapołoži ludowy zawod VEB Binnenfischerei nowy Łučny hat, přetwori Nowy hat dospołnje a powjetši Laasen-hat. Hromadźe wopřija tute tři haty płoninu 12 hektarow wódneje płoniny. Wuchodźowanje přez wjes a podłu hatow skići měr a wočerstwjenje w přirodnej wokolinje.
Hlinka
Mjez wulkimi lěsami, cunimi hórkami a hatami leži wjes Hlinka. Jako łanowc ćehnje so wjes wot sewjerneje skłoniny ze zažno pleistocenoweho šotera wobstejaceje wyšiny w dole rěčki Salesk (móžno serbsce “Zalěsk”) nimale dwaj kilometraj do sewjerowuchoda.
Prěnje pisomne naspomnjenje wjeski pochadźa z lěta 1225, tehdy hišće pod mjenom “Cunratsdorf”. Mjeno pokazuje na załoženje wjeski w zwisku z wutwarom kraja pod wěstym Konradom, snano tež Konradom z Kamjenca, syna załožerja města Kamjenca.
Za lěto 1362 je wobkrućene sydło knježka, kotrež bě najpozdźišo z lěta 1432 we wobsydstwje swójby von Hennersdorf. W slědowacych lětstotkach so knježa husćišo wotměnjachu. Tež město Kamjenc bě wot 1622 do 1661 wobsedźer ryćerkubła.
Jako sydło ryćerja wužiwany wódny hród steješe tam, hdźež steji dźensa dom na Šwobičanskej dróze čo. 1. Jako so w lěće 1700 zapadnje tutoho hrodu nowy knježi dom natwari, so stary hród zdźěla wottorha a zbytki přetwarichu so na hospodarske twarjenje. Wódna hrjebja so z wulkeho dźěla zasypa a pozdźišo přetwari.
W lěće 1806 přeńdźe kubło Hlinka do wobsydstwa Ehrenfrieda Lobegott von Lippe. 1925 wopřija kubło 316 hektarow, z toho 108 hektarow role, 24 hektarow łukow, 120 hektarow lěsa a 63 hektarow dalšeje pódy a hatow. Tež tute kubło so 1945 wuswoji. W běhu rólneje reformy so knježi dom wottorha. Z přetwarom něhdyšich hospodarskich twarjenjow, z přitwarom na wobstejace domske ratarskich dźěłaćerjow kaž tež z twarom nowych statokow nastachu po 1945 cyłkownje 13 městnow za nowoburow.
1958 załoži so w Hlince prodrustwo typa I “Směwacy kraj”, kotrež so pozdźišo prodrustwu “Thomas Müntzer” we Wukecach přizamkny. Tute drustwo, z kotrehož 1980 prodrustwo skótneje produkcije Brunow wuńdźe, da při Šumbachskej dróze natwarić mlokowy kombinat, kotryž přewza ludowe kubło za plahowanje skotu w Kamjencu a kotrež so 1982 wo nowu hródź rozšěri. 480 kruwow běchu tam zaměstnjene.
Zo bychu dźěławi w ratarstwje bydlenje měli, natwari so w Hlince wulki bydlenski dom za nich.
Tola stawizny Hlinki njepostaja jenož ratarstwo a plahowanje skotu.
Šěsnaće lět po twarje železniskeje čary Kamjenc – Nadróžna Hrabowka – Njedźichow dósta Hlinka 1890 cyły kónc wot wjeski zdalene zastanišćo. Dwórnišćowe twarjenje a nakładne dwórnišćo so 1913 dotwarichu.
Skały za šěrawc na honach Bambrucha kaž tež skały pola Běłeje a Lubnjowa so na železnisku syć přizamknychu. Z nakładnym wobrotom 318.000 tonow bě dwórnišćo w Hlince
1925 mjez dwórnišćemi Hornjeje Łužicy na třećim městnje. Bliskosć železnicy a wulke składy běłeje hliny při Čerwjenej horje wužiwaše tež 1897 załožena cyhelnica.
Wot 1. měrca 1994 je Hlinka dźěl noweje gmejny Schönteichen. W lěće 2019 so tuta gmejna rozpušći a jednotliwe wjeski přirjadowachu so městu Kamjenc. 2024 měješe Hlinka 510 wobydlerjow.
Zajimawe a wosebite
Spočatnje bě Hlinka do Kamjenca zafarowana. Na iniciatiwu Bernharda von Lippe a na ležownosći, kotruž wón přewostaji, na Wětrnikowej horje, so 1907 cyrkej z přitwarjenej faru natwari. Wotnětka słužeše tuta cyrkej wobydlerjam Hlinki, Wuskeje a Šumbacha. Naspomnić ma so historiske zwonjenje. Je to jedne z najstaršich a najdrohotnišich zwonjenjow Hornjeje Łužicy a pochadźa ze Stareje cyrkwje w Coswigu pola Drježdźan. Wulki zwón bu 1613, srjedźny 1666 a mały 1497 laty. Pišćele cyrkwje su najstarše zdźeržane pišćele znateho pišćeletwarca Jahn z Drježdźan.
Wólny čas a turizm
Nimo wuchodźowanje po wsy doporuči so tež wulět ke škitnej kónčinje Hlinkske haty. Tuta škitana kónčina we wobłuku Europskeje Unije za wohrožene dźiwje rostliny a zwěrjata a jich přirodne žiwjenske rumy wopřija 103 hektarow a wupřestrěwa so přewažnje na honach Hlinki. Z wegetaciju pod a nad wodu, rohodźu, płonymi pobrjóžnymi wotrězkami, zapustnjenymi wotrězkami, wšelakimi brjohami z rozdźělnymi rostlinami, drjewinami, jednotliwymi wulkimi štomami, rozpadnjenymi brjohami a mortwym drjewom skića krajina škitanym družinam kaž čerwjenej kunkawje, mološej, njetopyrjam kaž tež wudrje dobre žiwjenske rumy a škitane wotrězki.
Němske Pazlicy
Wjes Němske Pazlicy leži wosrjedź prehistoriskeje sydlenskeje krajiny. Wo tym swědča mjez druhim rowy z bronzoweje doby a staršeje před romskeje železoweje doby z lětstotki dołhej kontinuitu podkładźenja. Namakali su so při wudobywanju pěska pod Šibjenčnej horu. Prěni pisomny dopokaz za eksistencu wjeski z mjenom “Baselitz” pochadźa z lěta 1225. We wopismje jewi so pod mjenom “Pazelitz”.
Nastupajo pochad mjena wjeski tuka so na zwisk z hornjoserbskim “pasle”. Přidawk “Němske” (přirunajo ze Serbskimi Pazlicami) jewi so prěni raz 1374/82 we łaćonskej formje Pazelicz Theotunico. Němske Pazlicy běchu spočatnje Kamjenske wazalowe wićežne kubło, kotrež so 1486 za 900 guldenow na radu města Kamjenc předa. Rada da w lětach 1534 do 1542 za rybarstwo w Pazlicach připrawić haty, při čimž njebě tak mjenowany Wulki hat poprawom nowo zapołoženy hat. Za to wužichu Kamjenscy knježa Swjaty jězor, mału wodźiznu, kotraž wobdawaše mału kupu. Za čas sudniskeho padu (Pönfall) 1547 zhubi Kamjenc Němske Pazlicy. Po tym, zo so wjacore razy wobsedźer měnješe, kupi swójba von Zezschwitz 1695 ryćerkubło a wobchowa je přez wjacore generacije.
Knjejski młyn, kotryž słušeše do herbskeho najeća steješe tam hižo 1735. Dalši młyn kaž tež korčma stejachu 1828 zboka wjeski blisko mjezy k Njebjelčicam.
Srjedź 1940tych lět wopřija ryćerkubło 396 hektarow, z toho 121 hektarow ratarskeje role, 99 hektarow lěsa a 176 hektarow hatow. W běhu rólneje reformy so swójba von Zezschwitz wuswoji. W nazymje 1948 so knježi dom wottorha, pozdźišo tež wšitke dalše hospodarske twarjenja. Jenož zahrodnistwo wosta stejo.
Wučer w Němskich Pazlicach naspomni so prěni raz w lěće 1780. Šulska wučba podawaše so w 1932 natwarjenej šuli hač do 1974. Z toho časa chodźa dźěći z Němskich Pazlic do Kamjenca do šule. W starym šulskim twarjenju zarjadowa so 1979 pěstowarnja. Sport hraje w Němskich Pazlicach hižo dołhi čas wosebitu rólu. Najpozdźišo z lěta 1904, lěta załoženja kolesowarskeho kluba “Concordia” Němske Pazlicy, kotryž bě wuchadźišćo za dźensniše sportowe zjednoćenstwo “Natwar” Němske Pazlicy z.t. Wot 1969 so sportowe připrawy wobšěrnje rozšěrichu. Dźensa maja sportowcy wulke, hłowne hrajnišćo, pódlanske hrajnišćo, dwě hrajnišći za wolejbul, kehelowansku čaru, přistaw za čołmy kaž tež sportowy hosćenc a hospodu. Nimo kopańcy pěstuje so tu sport we wotrjadach kehelowanje, wolejbul, a wólnočasny sport. Wot lěta 1992 wobhospodari hatnistwo von Zezschwitz 150 hektarow wotnajatych hatow z rybarstwom. Plahuja so tam wosebje tradicionalne hatne ryby kaž karp, šćuka, sander, pjersk, lina a europski sum wot młodeje ryby hač k hotowej rybje k jědźi. W zwisku z gmejnskej reformu so Němske Pazlicy 1999 do Kamjenca zagmejnowachu a su z toho časa měšćanski dźěl Lessingoweho města. W lěće 2024 mějachu Němske Pazlicy 454 wobydlerjow.
Wosebite a zajimawe
Tu na dróhowym třiróžku Srjedźna dróha/ Pěskowska dróha napadnje impozantne 2,6 tonow ćežke wódne korto. Tute su 1993 při zemskich dźěłach za twar bliskeho hrajkanišća namakali. Něhdy bě to dźěl ryćerkubła. Na ležownosć tutoho přińdźeš přez mały, pod škitom pomnikow stejacy kamjentny wobłukowy móst přez Jaworu. Rěčka wužórli so pola Kašec a čeće přez Miłoćicy a Njebjelčicy dale do Němskich Pazlic, hdźež pjelni wjacore haty, mjez druhim tež Wulki hat. Potom wulije so w Němskich Pazlicach do Čorneho Halštrowa.
Rjenje wobnowjeny a pod škitom pomnikow stejacy tykowany dom z 18. lětstotka je něhdyši dom zahrodnistwa ryćerkubła. Jeli sćěhuješ pućej mjez zahrodkami, přińdźeš k Hofe-hatej.
Za wšitkich přećelow kultury doporuči so małe wuchodźowanje k něhdyšej šuli při puću pola Pěskoweho hata. Wona je ródny dom znateho molerja Hans Georg Kern, kotryž je so tam 23. januara 1938 narodźił a je skerje pod jeho wuměłskim mjenom Georg Baselitz, kotrež je sej w 1960tych lětach dał, znaty.
Jelenjow
Wutrobnje witajće do “Sydlišća w płódnej niwje”, tak znajmjeńša so dźensniše mjeno wjeski interpretuje. Přeco hišće čeće Jelenjowska woda přez “płódnu niwu”, zo by so potom w Lěpkarjecach wulała do Dołheje wody.
Łanowc Jelenjow je kaž wjele dalšich wjeskow sydlišćo z doby wobsydlenja kraja a bu 1248 prěni raz pisomnje jako “Geilenowe” naspomnjene. Dołhi čas słušeše Jelenjow rodej Kamjenskich wazalow, kotřiž mjenowachu so “von Gelenau” a su dopokazani wot 1248 do 1377.
Jako Borso III. z Kamjenca 1438 bjez dźěći zemrě, wza kral Albrecht z Čěskeje toho wazalow ke čěskej krónje a wopodstatni jim jich wićežne kubła a prawa. Nimo Brěznje, Běłej, Šwobic, Bambruch, Lubnjowa, Brunowa, Hóznicy a Hlinki běše tež Jelenjow jedne z wićežnych kubłow, kotrež so čěskej krónje přirjadowachu. Něhdyše ryćerkubło měnješe husto swojich wobsedźerjow. W lěće 1469 kupi Kamjenska rada kubło a wjes Jelenjow a hač k sudniskemu padej hornjołužiskeho zwjazka šesćiměstow w lěće 1547 zwosta woboje we wobsydstwje města.
Spočatnje njewotwisne knjejske sydło Jelenjow so sčasom na dobro Hendrichec spušći. Ryćerkubło spadny na wudwór, zwosta pak připóznate hospodarske kubło. Kaž na mnohich druhich městnach přinjesechu wójny přeco zaso nuzu a zapušćenje do Jelenjowa. W 30lětnej wójnje wobsadźichu po Praskim měrje (1635) Šwedojo wokolinu Kamjenca, runje tak 1706 we Wulkej nordiskej wójnje. W Sydomlětnej wójnje (1756 – 1763) přeprěčichu pruske wójska kónčinu. Wosebje ćežko potrjechi Jelenjow za čas wuswobodźenskich wójnow. W lěće 1813 přebywachu ruske wójska wjacore tydźenje na tych honach, kotrež wupřestrěwaja so wot zapadneje skłoniny hory Golcksberg hač k pólnemu hrodej (Feldschlösschen). Dokelž falowaše wojerskemu lěhwu drjewo, zebrachu wojacy we wsy wšitke płoty. Tež jedna bróžnja so drjewa dla wottorha. Na Neumannec kuble njezwosta nimo honača, slepeho šumjela a kóčki žane zwěrjo wjac. Přeco zaso dóńdźe k małym rozestajenjam mjez ruskimi a francoskimi wojakami. Hišće w 1930tych lětach dopomnichu wjacore rownišća na Jelenjowskich honach na tutón čas. P
Po tym, zo wotměwaše so šulska wučba we wšelakich domach wjeski, móžeše so 1909 nahladne šulske twarjenje při Połčničanskej dróze poswjećić. 1925 bě wobsedźerka kubło Jelenjow Wally von Armin, kubło bě na 19 hektarow role a 109 hektarow lěsa. W běhu rólneje reformy 1945 so Wally von Armin wuswoji. 1957 zjednoćichu so Jelenjow a Lěpkarjecy, po tym zo běchu so hižo 1950 šulske rumnosće wobeju wjeskow dla polěpšenja šulskich poměrow zjednoćili. W lěće 1999 so Lěpkarjecy-Jelenjow do Kamjenca zagmejnowachu. Jelenjow měješe 2024 307 wobydlerjow.
Zajimawe a wosebite
We wsy su wjacore statoki zachowane, kotrež pokazuja zbytki něhdyšeho wašnja twarjenja. Pod škitom pomnikow steji zapadne nabóčne twarjenje štyri stronskeho statoka při Hłownej dróze 39. Při tym jedna so wo tykowany twar z galerijowej chódbu. Tykowany twar w hornim poschodźe resp. swislach pokazuja tež pod škitom pomnikow stejace domy Hłowna dróha čo. 14, 45, 51 a 55.
W Jelenjowje knježi čiłe towarstwowe žiwjenje, nošene přez wohnjowu woboru, sportowu jednotku Lěpkarjecy-Jelenjow z.t. (z wotrjadami gymnastika, blidotenis, wolejbul, kolesowy bul a kehelowanje) a přez wohnjoškitne a domizniske towarstwo Jelenjow z.t. Wosebity wjeršk w běhu lěta su Jelenjowske hudźbne dny, kotrež wuhotuja so wot diskotekow wjeski zhromadnje z towarstwami wsy.
Wólny čas a turizm
Nimo wuchodźowanja po wsy abo pućowanje přez wokolne hory wupłaći so, so podać na “pućowanski puć woda“. W Kamjencu a jeho wjesnych dźělach su historiske připrawy k zastaranju z wodu zachowane a wobnowjene. Na pućowanju zeznajeće swědkow dotal mało znateho techniskeho postupa, kotryž je přinošował našemu modernemu žiwjenju na wosebite wašnje. W Jelenjowje nadeńdźeće hnydom tři stacije tutoho pućowanja.
Wukecy
Wukecy, z lěta 2019 měšćanski dźěl Kamjenca, wopřija płoninu 486 hektarow. Přez wjes čeća wjacore rěčki, mjez nimi Saleska (Zalěska). Wot wjesneje formy sem su Wukecy drobny nawsowc, kotryž so 1308 jako Hvgisdorf prěni raz pisomnje naspomni. Při Čerwjenej wodźe pak pokazuja mnoho namakankow na to, zo bě kónčina hižo w bronzowej dobje wobsydlena.
Drje hižo do 1308 a hač k rozpušćenju feudalnych ćežow w 19. lětstotku podstejachu Wukecy, wothladajo wot krótkich přestawkow klóštrej Marijina Hwězda. Wuchadźejo z toho, zo běchu w dawkowym registrje klóštra za Wukecy tři wićežne kórcy wupisane, hodźi so na ryćerske sydło we Wukecach tukać.
W poslednjej štwórći 19. lětstotka běchu Wukecy najzapadniša wjes dwurěčneho regiona tehdyšeho Kamjenskeho hejtmanstwa. 1885 přiličichu so Wukecy serbskej nakromnej kónčinje. Mnohe ležownostne mjena, kotrež so na serbsku rěč złožuja, wo tym swědča.
W lěće 1860 natwari swójba Tischer wětrnik na Wukečanskich honach. Tutón młyn kupi w lěće 1896 swójba Rausch, natwari hišće bydlenski dom k tomu a zarjadowa tam pjekarnju a kolonialny wobchod. Hišće w 20. lětstotku běchu we Wukecach wjacore rjemjesła, kaž kowar wojnar, blidarnja a zamkarnja.
W lěće 1874 wot železniskeje towaršnosće Berlin-Görlitz załožena wotnožkowa železnica wot Lubnjowa přez Zły Komorow do Kamjenca wjedźeše tež přez Wukečanske hona, ale hakle 1948 zarjadowa so zastanišćo we Wukecach. Nažel so wosobowy wobchad na wotrězku Hosena-Wukecy-Kamjenc 1998 zastaji. W lěće 1912 bu prěni wodowód we Wukecach instalowany. Hač do toho dodawaše so pitna woda z wjacorych studnjow, nimo toho zastaraše tak mjenowane Briese-žórło blisko južnych polow wobydlerjow z wosebje dobrej a mjechkej, wosebje pak čistej pitnej a wužitnej wodu.
Wukecy přizamknychu so 1921 na zjawnu milinowu syć zastaranskeho wobwoda Budyšin. Hižo 1910 pak bě knjez Rausch na swojej ležownosći wětrowu turbinu instalował a z njej młyn a štyri kubła z milinu zastarał. Dalšu wětrowu turbinu natwari 1916 hońtwjerski najenk Ernst Stange a zastaraše z njej hońtwjersku wilu z jeje twarjenjemi a pozdźišo tež Herbsku grychtu z milinu.
Lěta 1955 do 1966 hodźa so jako załoženske lěta prodrustwa mjenować. Tola tež mnoho druheho nasta w tym času. Tak zarjadowa so w hońtwjerskej žurli Herbskeje grychty žnjenska pěstowarnja a załoži so towarstwo małozahrodkarjow (dźensa hižo njeeksistuje) kaž tež sportowa jednotka Wukecy ze sekcijemi gymnastika a judo. 1964 wotewri so Konsum-předawarnja , kotrejež twarjenje so dźensa jako towarstwowy dom wužiwa. 1969 natwari so nowy hat za hašensku wodu. Tradicije, kotrež wobydlerjo Wukec hač do dźensnišeho pěstuja su kóždolětne camprowanje, chodojtypalenje z lampionowym a smólnicowym ćahom a swójbne hrajne popołdnjo. Tute zarjadowanja organizuja čłonojo wohnjoweje wobory Wukecy.
Wobhladanja hódne
Při Hlinčanskej dróze steji pokutny křiž, pochadźacy z 15. do 17. lětstostka. Spočatnje steješe wón při starym cyrkwinskim puću, na kotrymž hewak Wukečenjo do Kamjenca kemši chodźachu, dokal tež swojich njebohich wožachu. Bě to z wašnjom, zo kóžde přewodźenje po puću na Kamjenski kěrchow při pokutnym křižu pozasta, zo by so njebohi móhł z domjacej wjesku rozžohnować. Jako so 1873 železniska čara twarješe, so křiž wotstroni. Po tym, zo so wón dołho jako wěko spušćadła wužiwaše, postaji so wón wokoło 1920 při Hlinčanskej dróze.
Pučowy kamjeń při sewjerozapadnym kóncu wjeski pochadźa z časa wokoło 1900.
Wobhladanja hódny je tež pod škitom pomnikow stejacy třistronski statok při Parkowej hasy 2. Jedna so při tym wo něhdyšu Herbsku grychtu, kotrejež spočatki so hač do 16.lětstotka sćěhować hodźa. Prawo za točenje piwa so dopokazujomnje hižo 1648 wuda. Po tym, zo bě swójba Stange z Drježdźan Wukečanski hońtwjerski rewěr přewzała, natwari wona 1907 tak mjenowanu hońtwjersku wilu a přewjedźe mjez 1912 a 1921 wjacore přetwarjenske a wutworjenske dźěła na wotnajenej hońtwjerskej ležownosći a Herbskej grychće. 1925 kupi skónčnje swójba Richter Herbsku grychtu a natwari rejowansku žurlu. Po tym, zo bě třistronski statok po 1945 do statnych rukow přešoł, přińdźe wón 1994 zaso do wobsydstwa swójby Richter a so z toho časa saněruje.
Turizm
Doporučenje za wšitkich přećelow přirody je škitna kónčina NATURA 2000 Hlinčanske haty (103 hektarow) a hatna kónčina Běła-Wysoka (967 hektarow), při čimž so poslednja tež teritorijow Běłeje, Wysokeje, Jitra a Křidoła dótka. Tute škitne pasma skića mnohim škitanym družinam flory a fawny móžnosće měra a žiwjenski rum a přeprošuja na rozšěrjene kolesowarske a pućowanske wuprawy. Wšitkim kolesowarjam so wosebje Žabjaca kolesowarska šćežka a kołopuć w Schönteichen doporuči.
Hendrichecy
Nimale dospołnje wot lěsnych horinow wobdata wupřestrěwa so wjeska Hendrichecy po skłoninje k přesmykej mjez Swjatej horu a Hendrichečanskej horu. Rjadny łanowc z něhdyšimi zahonami ryzy łanowca a wulkeho kubła so w lěće 1263 prěni raz pisomnje jako Heinrichisdorf mjenowaše a je so prawdźepodobnje w zwisku z wobsydlenjom kraja pod wěstym Hendrichom z Kamjenca zapołožiła. Pozdźišo přeńdźe wjes do wobsydstwa jednoho z wazalow knjezow z Kamjenca. Ryćerkubler na městnje postaješe njehladajo na wjacore změny wobsedźerjow lětstotki dołho wo wjesnych poměrach. Knježa wobsedźachu najpłódniše a wunošne pola wokoło wjeski. Tohodla móžachu so jenož někotre wjetše statoki dźeržeć, skerje dominowachu małe ratarske statoki z mało rolu. 1885 kupištaj Heinrich Curt von Arnim a Curt Arthur von Arnim Hendrichecy a Jelenjow za 315 000 hriwnow a přepodachu wobhospodarjenje jednomu zarjadnikej (najenkej).
1925 bě wobsedźerka Wally von Arnim, při čimž Hendrichecy tehdy 93 hektarow role a 25 hektarow łukow wopřijachu. W běhu rólneje reformy 1945 so Hendrichečanske kubło wuswoji a rola rozdźěli. Wjacori nowoburja započachu z ratarskim dźěłom a podłu dróhow do Protec a Gersdorfa nastachu k tomu słušace jednore statoki. Někotre z tutych pokazuja dźensa hišće tehdyše dźělenje do bróžnje, hródźe a bydlenja. Kónc 19. lětstotka natwarjeny nahladny knježi dom bu w času rólneje reformy wottorhany. Zwostachu jenož zakładne murje a zbytk pincy. Hospodarske twarjenja so z wulkeho dźěla wobnowichu a tam zarjadowachu so bydlenja.
Hač do 1945/50 je so jenož něhdźe třećina nowoburow hospodarsce zhrabała. Předewšěm dla toho, dokelž njemóžachu lěto wot lěta stupace dyrbiznowe wotedawki zwjesć a tak woteda hač do 1952 něhdźe 60.000 nowoburow (29%) zaso swoje městno. 20.000 zadołženym buram, mjez nimi přewažnje nowoburja, skićeše so ze załoženjom prodrustwow nowa šansa w ratarstwje. W decembru lěta 1958 załoži so w Hendrichecach prodrustwo typa I “Złota wyšina”. Hendrichecy přirjadowachu so 1979 gmejnje Lěpkarjecy-Jelenjow a zagmejnowachu so 1999 do města Kamjenc a su tak kaž Lěpkarjecy a Jelenjow dźěl Lessingoweho města. W lěće 2024 mějachu Hendrichecy 124 wobydlerjow.
Wosebitosće
Kónčina sewjerowuchodnje Hendrichec je wupokazana jako škitny teritorij za pitnu wodu a słuži jako zběrnik za pitnu wodu města Kamjenc.
Hižo w lěće 1466 połoži so na zakładźe spada mjez Hendrichečanskim žórłom (215 m NN) nad Rodeland hatom a torhošćom Kamjenca (200 m NN) drjewjany rołowy wodowód.
„Rath, Handwerke und Gemeinde zu Kamenz gestatten Ulrich Zwicker ihrem
Eidgenossen, auf sein Anerbieten eine Wasserröhre von dem Hennersdorfer Berge her Arm und Reich zu Nutze in die Stadt zu führen“, steji napisane w Kamjenskej měšćanskej knize.
1506 so z Hendrichečanskeho žórła dwaj dalšej drjewjanej wodowodaj hač na Kamjenske torhošćo połožištaj.
Dźensa běži woda z tak mjenowaneho Rodeland přez wodarnju při Wóslacym hrodźe do wysokeho zběrnika na Pastwinej horje a so dale jako pitna woda wužiwa.
Turizm
Doporuči so małe pućowanje k Swjatej horje. Po puću na wjeršk skići so rjany wuhlad na wokolinu. W staršich zapiskach pisa so wo wjele wopytanej kapałce na Swjatej horje. Kapałka bě poswjećena Swjatej Wandelburgis. Dźensa njeje wot kapałki hižo ničo widźeć. W lětach 1937/38 natwari Wehrmacht na horje škričkowansku staciju. Za wusměrjensku antenu bu 28 metrow wysoka drjewjana wěža na betonowym fundameće natwarjena. Wokoło 1943 so wěža zaso wottwari a betonowy fundament so rozbuchny.
Jěžow
We wopismje biskopa Bruno II. z Mišna je z dnja 19. meje 1225 mjenuje so w zwisku z Kamjencom a wokolnymi wjeskami mjez druhim jako “Jesowe” tež Jěžow, štož woznamjenja sydlišćo při spušćadle, hdźe so ryby łója.
1248 přewostaja Kamjenscy knježa Jěžow klóštrej Marijina Hwězda, kotryž so tehdy załoži.
Někotre wićežne prawa pak buchu wuwzate, kotrež so hakle 1352 na klóšter wotedachu. W 14.lěťstotku rozprawja so wo młynje, kotraž so tež hišće 1759 jako wódny młyn a rězak naspomni. Po 1945 přeńdźe hač do toho jako priwatny młyn wopisany młyn do ludoweho swójstwa.
1416 knježi mór w Jěžowje. Ličba woporow njeje znata.
1805: hač k zajědźenju powšitkowneje šulskeje winowatosće w lěće 1805 wuča so dźěći přez staršich doma. Potom pak wotměje so šula w běžnej šuli. Po zjednoćenju wjeskow Křidoł, Čornow a Jěžow do jednoho šulskeho zwjazka w lěće 1827 chodźa dźěći z Jěžowa do noweje šule w Čornowje.
1832 natwar nasypa a dweju mostow přez Čorny Halštrow
1840 Jěžow je zaso njewotwisny wot klóštra
Wot srjedź 19.lětstotka a hač do 2.swětoweje wójny wobstejachu w Jěžowje dźesać skałow. Někotre so zaso napjelnichu, někotre su hišće spóznać. Burja mějachu lěpšiny ze skałow, wšako so jim z tym zasłužba poskići, hdyž ze zapřahami kamjenje wožachu
1896 k zarjadowanju twarjenjow garnizony kupi město Kamjenc prěnje płoniny na Jěžowskich honach
1916 přizwolenje k natwarej lětarskeje stacije sewjerowuchodnje Kamjenca na honach Jěžowa a Čornowa. Nastanje lětanišćo.
1935 Jěžow zagmejnuje so do Kamjenca.
Wobstejitaj dwaj hosćencaj: hosćenc Scholze a hosćenc “Erholung” (dźensa hišće jako diskoteka wužiwany)
Za čas NDR postaješe ”socialistiske ratarstwo” žiwjenje wjeski. Ludowe kubło (VEG) Jěžow so 193 załoži. Jemu přizamkny so 1968 městne prodrustwo “Halštrowski doł”. Potrjeba na bydlenjach za dźěłaćerjow w ratarstwje a přisłušnikow Ludowej armeje wjedźeše w 1970tych a 1980tych lětach k tomu, zo so při dróze Jana Skale 160 bydlenjow a při Zahrodowej dróze 75 bydlenjow natwarichu a na ležownosći Halštrowska niwa dalše 120 jednoswójbne domy.
2004 Jěžow je zaso samostatny měšćanski dźěl Kamjenca z wjesnej radu.
Wohladanja hódne a wosebite
- Twarski pomnik Njeswačanska dróha 44: bydlenski dom z hródźu, městny skład (Färbrich) z přitwarjenym staflowanym pódlanskim twarjenjom, frankski wrotowy wobłuk a płót wokoło štyristronskeho statoka podłu dróhi
- Kamjentny křiž při Jěžowskej dróze čo. 61
- Wojerski pomnik za padłych prěnjeje a druheje swětoweje wójny
- 06.1898 narodźi so Alwin Lorenz, moler (1898 – 1973)
- 07.1923 załoži so muske spěwne towarstwo
Wólny čas a poskitki turizma
Hrajkanišćo “Nawjes”
Hrajkanišćo “Bydlenska kónčina Halštrowska niwa”
Jěchanski dwór Graf
Wočerstwjenska kónčina “Steinberge” z kulowatymi horbami – wot 1939 přirodny pomnik
W lěće 1973 so škitany areal wokoło ”Steinberge” rozšěri a bu k płoninowemu přirodnemu pomnikej postajeny. Geologisce zajimawa je kónčina, dokelž pokazuje jara nazornje skulojćenje zornowca přez skutkowanje nutřkokrajneho lodu za čas Halštrowskeje lodoweje doby. Něhdy bě pola Kamjenca krajina kulowatych horbow, kotraž hodźi so přirunować z krajinu wokoło Stockholma, ale kotraž so z wudobywanjom kamjenjow zhubi.
Towarstwa: muske spěwne towarstwo Kamjenc-Jěžow z.t. ; jěchanski klub Kamjenc z.t., Seniorowa skupina Jěžow, Jěžowska młodźina
Lubnjow
W dolinje mjez Hrodowej a Leibnitzowej horu čeće Šwobičanska woda. Nad jeje bahnowe niwu nasta Lubnjow, kotrehož mjeno so prawdźepodobnje na tute wosebite połoženje při Šwobičanskej wodźe poćahuje. Wot lěta 1261 je Lubnjow jako knježe sydło zapisany.
Přeco hišće hodźi so w dolinje rěčki stejišćo zažnoněmskeho wódneho hrodu w formje wěžoweje hórki spóznać.
Tež zbytki k tomu słušaceje hrjebje tam hišće su. Přiwšěm bu teren husto přetwarjeny. Pozdźišo bě na tutym městnje Lubnjowske ryćerkubło. Prěnje naspomnjenje wjeski Lubnjow pod mjeno “Liebenowe” namaka so we wopismje, kotrež je na 19.meje 1225 datěrowane. Nimo Kamjenca mjenuja so we wopismje tež wjeski Bambruch, Běła, Němske Pazlicy, Gottschdorf, Jěžow, Šumbach, Hlinka, Lěpkarjecy, Hóznica, Brunow, Połčnica, Křidoł, Šwobicy, Nadróžna Hrabowka, Widnica, Čornow a tež Lubnjow.
W lěće 1570 ličeše Lubnjow 11 wuhenjow, potajkim11 wobydlenych burskich statokow.
1790 přeńdźechu ryćerkubło a wjes na hrabjow Stolberg-Stolberg w Brunowje.
1925 wopřija kubło 239 hektarow, z toho 83 hektarow role, 18 hektarow łukow, 12 hektarow pastwow a 120 hektarow lěsa. Wobsedźer bě tehdy hrabja Friedrich Leopold Christian Petrus zu Stolberg-Stolberg, kotryž bu w běhu rólneje reformy 1945 wuswojeny.
W aprylu 1945 , jako bě2.swětowa wójna nimale zakónčena, žadaš sej w Lubnjowje hišće wjacore wopory. Po tym, zo buchu při jednej tankowej zawěrje tři ruscy wojacy zatřěleni, wotprawichu so šěsć wobydlerjow wjeski. Wot 1968 bě Lubnjow wjesny dźěl Brunowa a wot 1994 słušeše k gmejnje Schönteichen, zwjazkej hač do toho samostatnych gmejnow, Běła, Brunow, Hlinka, Wukecy a Šumbach. K 1.januarej 2019 zagmejnowa so gmejna Schönteichen do Kamjenca a Lubnjow je z toho časa měšćanski dźěl Kamjenca. W lěće 2024 měješe Lubnjow 138 wobydlerjow.
Hospodarsce dominuje wokoło Lubnjowa ratsratwo a z tym ratarske drustwo Lubnjow z.d., kotrež je 2024 cyłkownje 2.198 hektarow wobhospodariło, při čimž njejsu wšitke pola na honach Lubnjowa. Drustwo rozrjaduje so wo wotrjadow skótneje a rostlinskeje produkcije a wudźeržuje nimo toho tankownje W Lubnjowje, Pančicach-Kukowje a w Kamjenskim dźělu Jěžow, při kotrychž so tež ratarske wudźěłki a produkty poskićeja. Na Lubnjowskich honach steji wulka hródź za 1600 howjadow, z toho 1100 kruwow (staw 2024). Mlokowy kombinat so 1993 přez rukowaćelsku towaršnosć kupi. Do toho běchu hródźe we wobsydstwje ludoweho kubła Kamjenc (VEG Tierzucht Kamenz).
Wobhladanje hódne a wosebite
Do wysoka dźe na něhdyšim ratarski lětanišću, kotrež je so mjeztym wuwiło na lětanišćo za ultralochke lětadła. Lětanišćo so čestnohamtsce wot čłonow towarstwa Ultralochko-lětarskeho kluba Brunow z.t. hižo 25 lět wobhospodari a kotryž je hač do 2017 wot Lubnjowa sem tak mjenowany Sakski marathon organizował. Blisko wjeski Lubnjow steji kamjentny křiž ze zornowca, kotryž pokazuje mjeztym sylnje wobškodźeny mječ. Wo tym dawa slědowaca powěsć: Dnja 12.meje 1633 , potajkim za čas 30lětneje wójny bě Kamjenc wot kejžorskich wójskow wobsadźeny. Mjez nimi bě rytmišter, kotryž měješe rjanu mandźelsku. Rytmišter bě nade wšu měru žarliwy, hačrunjež jemu žona žanu přičinu k tomu njeda. Wón tkaše na lubkowanje z młodym wojakom. Dokelž pak njemóžeše so nad nim wjećić, wobzamkny wón, swoju žonu morić. Wón wuchodźowaše so z njej hač k wonemu městnu, hdźež kamjeń steji a ju tam zakłó.
Zhromadnosć
Załoženje Lubnjowskeho kulturneho towarstwa z.t. w decembru 2001 skrući zhromadnosć mjez młodymi a starymi cyłeje wjeski na wosebite wašnje. Zhromadnje zahajichu přetwar a wutwar kulturneho domu. Wjele hodźinow swójskeho dźěła wobydlerjow su do natwara domu inwestowali, kotryž su tež gmejna Schönteichen a zarjad za krajne noworjadowanje spěchowali. Dnja 1.oktobra 20024 so nowy towarstwowy dom poswjeći. Z toho časa skići wón rum za najwšelakoriše aktiwity we wjesce a je přikład za zhromadnosć Lubnjowskich wobydlerjow.
Lěpkarjecy
Nimale cyle wot miłych hórskich skłoninow, lěsow a polow wobdata prezentuje so wjes Lěpkarjecy cuzemu pućowarjej.
Załoženy bu nawsowc za čas srjedźowěkowskeho wobsydlenja kraja. W lěće 1225 naspomni so wjes jako Liepgersdorf prěni raz. Wuchodnje Łobja a Solawy běchu za čas wysokeho srjedźowěka hišće wulke kónčiny, kotrež njeběchu tam hižo sydlacy Słowjenjo wobsydlili. Sachsojo, Flamojo, Durinčenjo, Frankojo a druzy přińdźechu tu, zo bychu tute kónčiny wobsydlili. Pisomne žórła wobswědča tute zasydlenje za kónčiny wokoło Kamjenca, Lubija, Bernstadt a Zhorjelca za 1. třećinu 13. lětstotka. Lěpkarjecy su prawdźepodobnje załožene přez wěsteho Liepgera.
Za 1423 wopodstatnjeja žórła eksistencu ryćerkubła w Lěpkarjecach. Wobsedźer běchu wićežni knježa, wazalojo knjezow z Kamjenca. Woni předachu ryćerkubło 1510 na John von Heynitz. Potom změni kubło hišće wjacore razy wobsedźerja, doniž je skónčnje Kamjenska rada njekupi. Město drje kubło 1547 přez chłostanski wukaz krajneho knjeza zaso zhubi, kupi pak je 1561 za 2.764 tolerjow zaso wróćo. W lěće 1790 dóńdźe k prěnjemu zběžkej w Lěpkarjecach. Burja žadachu sej tehdy zniženje roboty a dwórskich słužbow kaž tež mjenje wotedawka.
1826 předa město Kamjenc komorniske kubło a wone přeńdźe do burskeho wobsydstwa.
Na hosćencach w 19. lětstotku w Lěpkarjecach njefalowaše. Horni hosćenc, tež Twarohowa korčma mjenowany, bě hač do 1978 woblubowany hosćenc. Třistronski statok a wulke korto při muri ležownosće – pochadźace z 15. lětstotka – steji dźensa pod škitom pomnikow. Při južnym kóncu wjeski je Moritzowa kupjel. Mjeno poćahuje so na něhdyše wužiwanje tamnišich žórłow. Jedne z tutych so 1845 jako słabe a mało wužiwane zymne, zemsko-saline šwablowe žórło wopisuje, druhe zaso jako na železo bohate žórło. Tehdyši wobsedźer poskićeše lětnje hač do 300 kupanjow. Kupjel je zakład za pozdźiši hosćenc Moritzbad. Wón bě w 19.lětstotku woblubowany zabawjenski lokal. Hišće dalši hosćenc ma so naspomnić. Při Lěpkarječanskim puću na směr Kamjenc steji na prawej stronje Čorny młyn, něhdy ćěrjeny přez Dołhu wodu. 1892 so młyn wotpali. Po znowa natwarjenju a hač do 1957 słužeše jako hosćenc. Dźensa je na ležownosći pěstowarnja “Käferland”. W lěće 1864 natwari so w Lěpkarjecach nowa šula. Twarjenje so 1937/38 hišće raz wobšěrnje rozšěri. Pozdźišo słužeše wone jako městnosć za gmejnski zarjad. Dźensa je to bydlenje.
1956 załožichu burja z Lěpkarjec prodrustwo typa I “Einigkeit”, kotrež so po zjednoćenju gmejnow do prodrustwa typa III “Einigkeit” Lěpkarjecy-Jelenjow přeměni. Městnosće prodrustwa skótneje produkcije přizamknychu so 1980 prodrustwu LPG (T) Brunow. W 1981 natwarjenej wulkej hródźi bě za 200 kruwow městno. Dźensniši agrarny zawod – Agrarne drustwo z.d. Lěpkarjecy-Jelenjow so 1991 załoži. W lěće 2025 wobhospodarichu wosom přistajenych 690 hektarow ratarskeje płoniny.
Wot 1. januara 1957 zjednoćichu so Lěpkarjecy z Jelenjowom k nowej gmejnje Lěpkarjecy-Jelenjow, kotraž so zaso 1979 z Hendrichecami zjednoći. K 1. januarej 1999 zagmejnowaše so gmejna do Kamjenca. W lěće 2024 měješe wjesny dźěl Lěpkarjecy 435 wobydlerjow.
Naspomnjenja hódne
Archeologiske wurywanki w lěće 1957 blisko Šwobičanskeje dróhi wotkrychu dźěle sydlišća Łužiskeje kultury. Woršty z bronzoweje doby pokazachu zakładny rys stołpoweho domu z rozměrami něhdźe 3x 4 metrow. Dalše twarjenje bě jenož hišće k połojcy zdźeržane. Někotre wohnišća z přežehlenymi kamjenjemi, drjewowe wuhlo, howjazy zub a dźěle sudobjow ze zbytkami jědźe kaž tež jasne šćežki so pokazachu. K tomu palena hlina, dźěry za stołpy, jednotliwe črjopy a přaslenk. Namakanki podachu wažne dopóznaća wo sydlenskim a žiwjenskim wašnju nošerjow łužiskeje kultury. Při dalšich archeologiskich wuhrjebankach w lěće 1974 so w bliskosći dalše sydlišćo z romskeho kejžorskeho časa namaka.
Turizm
Hórske wjerški Hofeberg (323,7 m), Wüstberg (351,3 m), Walberg (359,4 m),
Spitzberg (289,5 m) a Golksberg (301,6 m) tworja zapadny kónčk markantneho chribjeta šěrawca mjez Rehnsdorfom a Hóznicu. Při tym zabjerje Walberg na zakładźe jeho wysokosće centralne městno. Najebać to je tuta hora jenička z wyšinow na honach Lěpkarjec.
Mjez Walberg a Wüstberg wjedźe Mark puć, kotryž wobhladuje so jako stary mězny puć. Na wuskim teritoriju zetkaja so tu gmejny Bischheim, Jelenjow, Lěpkarjecy, Šwobicy a Häslich. Pućowanje wuchadźejo z Lěpkarjec na Walberg (hdźež je tež wjerškowa kniha) a k dalšim wyšinam so jara doporuči.
Hóznica
Mała wjes Hóznica ze swojimi 71 (2024) wobydlerjemi wupřestrěwa so w rjanej krajinje, w dolinje wjacorych žórłow, blisko 290 metrow wysokeje Kónčkojteje hory a 267 metrow wysokeje hory Galksberg, kotrejž so pozběhujetej zapadnje wjeski.
Hóznica je wot lěta 2019 měšćanski dźěl Kamjenca a bu hromadźe z městom w lěće 1225 prěni raz pisomnje naspomnjena. Na formu sydlišća hladajo je Hóznica dróhowa nawjesna z wuskimi zahonami. Pomjenowanje Hóznica poćahuje so na móžne trjebjene sydlišćo wěsteho Petera (Hóza) a je prawdźepodobnje po 1245 mjenowanym Peter von Schwosdorf pomjenowane. W lěće 1570 a tež hišće po 1821 běchu tu štyri wulke burske statoki.
Hóznica wjedźeše so 1624 jako ryćerkubło a měješe snano tež w dolinje rěčki stejacy wódny hród, kotrehož zbytki su hišće spóznajomne.
1790 zdźědźi hrabinka Eleonore zu Stolberg-Stolberg Hóznicu a přeměni tak mjenowany Brunowski kraj z Brunowom, Rohrbachom, Šwobicami, Häslichom a Lubnjowom do Promogenitur-Fidei komisa, to rěka prěnjorodźeny dósta cyłe wobsydstwo, kotrež so njesmědźeše předać a kotrež měješe so njewobmjezowane přichodnej generaciji přepodać. Wotpowědny wobsedźer smědźeše kubła wužiwać.
Stary knježi dom bu spočatk 19. lětstotka wottorhany. W 20.lětstotku postajowaše předewšěm modernizowanje ratarstwa, prěnja a druha swětowa wójna z woporami tež mjez wobydlerjemi Hóznicy a zemska reforma žiwjenje wjeski.
W lěće 1925 bě hrabja Friedrich Leopold Christian Petrus zu Stolberg-Stolberg wobsedźer ryćerkubła Hóznica, tehdy z 60 hektarami role, 10 hektarami łukow a dwěmaj hektaromaj pastwy. 1945 so hrabja zu Stolberg-Stolberg wot sowjetskich wobsadźerjow bjez zarunanja wuswoji a ryćerkubło so 1947 rozdźěli. Runočasnje přetwari so hród na bydlenja a hródźe za nowych sydlerjow.
Dnja 7.awgusta 1952, jenož tři dny po załoženju prěnjeho prodrustwa we wokrjesu Kamjenc w susodnym Brunowje, załoži so tu prodrustwo typa I “8.meja”.
Wot prodrustwownikow natwarjena hródź za plahowanje pjerizny słušeše w 1980tych lětach k prodrustwu w Brunowje. W lěće 1990 so kormjenje pjerizny skónči. Dźensa je jenož hišće jedna z něhdy pjeć hródźow na zapadnej kromje wjeski zdźeržana.
Dnja 1. meje 1956 zagmejnowa so Hóznica do Brunowa. W 1980tych lětach załoži so wjesny klub a wutwari so kulturny dom ze sawnu. Při S100 nasta busowe zastanišćo z čakarnju, nimo toho wobnowi so nadróžne wobswětlenje wjeski, wuporjedźi so horni hašenski hat a Wokolny puć dósta nowy bitumenowy pokryw. Kulturny dom je tež dźensa hišće za kóždeho wotewrjeny tam hodźa so swjedźenje a zarjadowanja knihować.
Dnja 1.měrca 1994 bu Hóznica wjesny dźěl nowo wutworjeneje gmejny Schönteichen, ke kotrejž słušachu tež Brunow, Běła, Hlinka, Wukecy, Lubnjow, Rohrbach, Šumbach a Šwobicy. Schönteichen so 2019 rozpušći a jednotliwe wjeski su z toho časa měšćanske dźěle Kamjenca.
W januaru 1999 jědźeše prěni raz šulski bus přez Hóznicu. Pozdźišo wožachu so šulerjo z taksu do šule. Wot lěta 2022 hodźi so Hóznica zaso z busom docpěć.
Po wjacorych lětdźesatkach natwari so w lěće 2016 zaso jednoswójbny dom w Hóznicy.
Wobhladanja hódne a wosebite
Při južnym kóncu wjeski steji stary zornowcowy pućnik-kamjeń z 19. lětstotka, kotryž je wuznamny za stawizny wobchada a steji pod škitom pomnikow.
Byrgarski dom 5 w Hóznicy słušeše spočatnje k ryćerkubłu a słužeše jako bydlenski dom za najenka. Hospodarski dwór je so mjeztym jara změnił. Knježi dom bu hižo spočatk 19.lětstotka wottorhany. Składnostnje załoženja NDR w lěće 1949 sadźena měrowa lipa na wuchodźe wjeski na směr Šwobicy padny 2017 přez wulki wichor. Hišće w samsnym lěće bu 3. oktobra nowa lipa sadźena. Z toho časa swjeći Hóznica kóžde lěto 3. oktobra “lipowy swjedźeń”.
Wólny čas a turizm
Nimo přechodźowanja po wsy wupłaći so, sej wulećeć na hory, kotrež wjes wobdawaja. Nimo Galksberg (267,2m) čaka tam tež Spitzberg (289,5 m). Wobě horje słušetej runje tak kaž Hofeberg (232,7 m), Wüstberg (359,4 m) abo Walberg (359,4 m) k zapadnemu dźělej markantneje horiny šěrawca mjez Rehnsdorfom a Hóznicu.
Rohodź
Rohodź ze swojimi 39 (2024) wobydlerjemi je najmjeńša wjes města Kamjenc. Najebać to sahaja stawizny wjeski daloko do pózdnjeho srjedźowěka. Prěni raz pisomnje naspomni so wjeska w lěće 1263, tehdy hišće pod mjenom Rorebach. Mjeno pochadźa ze srjedźowysoko němskeho “ror” a woznamjenja telko kaž rohodź abo sćina. Wot zapołoženja sem je forma wjeski kubło z rynkom domow.
We wopismje z lěta 1432 mjenuje so wěsty “Lorencz Laßk zu Rorbach”, štož pokazuje na ryćerkubło. Do 1562 słušeše R. stawowemu knjejstwu w Kinsporku. Potom kupi Bernhard von Schönberg auf Reichenau a Chojny wjesku a ryćerkubło R. ze wšitkim, štož k tomu słušeše, z “dawkami, słužbami, knježimi wěcami, pastwami, drjewom, rybnikami, hatami, łukami, wyšim sudnistwom nad šiju a hłowu”.
W lěće 1604 přeńdźe R. do wobsydstwa Wolf Georg von Schönberg auf Pulsnitz a słušeše z toho časa knjejstwu w Połčnicy a Brunowje.
R. wobsteješe do 30lětneje wójny z ryćerkubła a 14 burskich statokow. We wójnje so wjeska dospołnje zniči. Knježa von Schönberg natwarichu pak jenož wudwór zaso. Dwórske słužby dyrbjachu z toho časa hač do 1794 knježi poddanojo z Brunowa a Šwobic wukonjeć. Po 1794 zwosta 100 kórcow (28 hektarow) pustych.
1790 přeńdźe wudwór do wobsydstwa hrabinki Sophie Eleonore Charlotte zu Stolberg-Stolberg a tuta da hižo bórze nowu wjes natwarić, kotraž wobsteješe ze šěsć zahrodniskich statokow. Zo bychu so tute wobsadźili, mějachu so najpilniše swójby chěžkarjow z Brunowa a Šwobic wupytać , kotrychž chěžkarske statoki so lochko na naslědnikow přepodać hodźachu.
Hižo 1839 bu R. wjesny dźěl Brunowa. 1925 wopřija ryćerkubło 69 hektarow role, 12 hektarow łukow a 27 hektarow dalšeje pódy, ladow a wodźiznow.
W aprylu lěta 1945, krótko do kónca wójny dóńdźe pola R. k bitwam. Na zbožo nježadachu sej bitwy při lěsu wopory a škody. Najebać to měješe wjeska tež dweju padnjeneju. W běhu rólneje reformy so hrabja Friedrich Leopold Christian Petrus zu Stolberg-Stolberg 1945 wuswoji. Mjez 1948 a 1950 nastaštej na lěwej stronje wjesneje drohi dwě nowoburskej městni. 1956 so wjesna dróha zakładnje wutwari.
W 1960tych lětach załožichu wjesni burja prodrustwo “Při lěsnej kromje”, kotrež so pozdźišo z prodrustwom w Brunowje zjednoći. 1968 so lěsy mjez Brunowom a R. za wójsko NDR k zaćahnjenju do Čěskeje k dispoziciji stajichu.
1970 wutwari so hašenski hat a 1978 nasta při S 100 busowe zastanišćo z čakarnju a škitanym chódnikom. W samsnym lěće pokry so dróha do wsy a we wsy z čornym pokrywom. Kónc 1970tych lět natwari so w R. wodowód a studnja za pitnu wodu a 1999 so tutón wo dalšu studnju rozšěri.
Wot 1990 wuwiwaše so wjes dale. Tři nowe jednoswójbne domy so natwarichu, dwaj dalšej so mjez 2011 a 2023 přidružištaj a w lěće 2018 natwari so nowa cisterna za hašensku wodu wohnjoweje wobory. Tež wjesne hrajkanišćo z finskej hětu so natwari. W tym zwisku so tež domizniske towarstwo z.t. załoži. Tute zarjadowa 2020 nowe wjesne zetkawanišćo při spočatku wjeski, kotrež so derje wužiwa.
Wot lěta 1994 słuša R. jako wjesny dźěl Brunowa do gmejny Schönteichen, zwjazka do toho samostatnych gmejnow Běła, Brunow, Hlinka, Wukec a Šumbacha. K 1.januarej 2019 so R. do Kamjenca zagmejnowa je z toho časa měšćanski dźěl Lessingoweho města.
Naš pokiw
Małe pućowanje k wulkemu hatej pola R.
Wuchodnje R. stej wulki Rohrbacher hat a Zipfel-hat. We wobłuku programa Natura 2000 so wobaj hataj do přirodoškitneho pasma “Haty sewjerozapadnje Kamjenca”, kotrež je jako škitne pasmo za ptački a jako FFH-škitne pasmo wupokazane. Přirodnje a rumnostnej je wulki hat dźěl Hornjołužiskeje holanskeje krajiny. Jedna so při tym wo přirodnu, na wutki bohatu měrnu wodźiznu z přimjezowacymi, zdźěla włóžnymi lěsami. W kónčinje jewja so tež zapušćenja hatow, kotrež maja zdźěla charakter mjezybahna a su dobry žiwjenski rum za amfibije a mórskeho worjoła.
Wosebitosće
Na spočatku wjeski dopomina kamjeń na ruskeho kawalerista, kotryž je za čas wuswobodźenskich wójnow blisko Rohrbacha 1823 wo žiwjenje přišoł. Napismo na kamjenju je: “Tu / wotpočuje / ruski / cavalerist, kotryž / je pola Lützen / zranjeny a na / Rederate / w Rohrbach / zemrěł / d. 12 May 1813 / ... L[eichen]. Text /Verrlaß ich gleich mein vaterland so Ruh / ich doch in kühlem Sand / B.”
W 30lětnej wójnje ( po 1637) bu Rohrbach dospołnje zničeny. Knježa von Schönberg natwarichu jenož wudwór znowa. Hdyž móžeš starej wjertawce wěrić, sta so to w lěće 1684. Na bróžni wudwora, kotraž so 1819 natwari je napismo “S.C.E.Gr.z.St.geb.Gr.v.R.1819” spóznać, kotryž na něhdyšu twarsku knjeni pokazuje: Sophie Charlotte Eleonore hrabinka zu Stolberg rodź. hrabinka von Redern.
Křidoł
Wjes Křidoł ze swojimi 95 wobydlerjemi (2024) je na zakładźe gmejnskeje reformy lěta 1998 w Sakskej wot 1. januara 1999 měšćanski dźěl něhdźe pjeć kilometrow zdaleneho města Kamjenc.
Wo prjedawšich stawiznach Křidoła hodźa so jenož łahodne tukanja nastajić, dokelž pisomne žórła z časa do 1225 njepředleža. Dróhowc mjenuje so 1225 prěni raz jako Schildowe. Mjeno wuchadźa ze staroserbskeho słowa za šidło abo prynka, pomjenowanje za lěs. Za dźěle Křidołskich honow je so tež serbske pomjenowanje zachowało, na přikład Wobraški, Dron abo Jězern.
Zo pokazuje na serbski ród Milčanow, kotryž je so w časach ćahanja ludow tu zasydlił. Tola sydlenske stawizny regiona sahaja wo wjele dale do zašłosće. Při wudobywanju pěska zapadnje Wysokskeje dróhi je so rownišćo z srjedźneje bronzoweje doby wotkryło, kotrež je so dołhi čas wužiwało. Tutón wobłuk kaž tež historiski srjedźowěkowska nawjes steja dźensa na lisćinje kulturnych pomnikow krajneho zarjada za archeologiju.
Wokoło 1365 přeńdźe wjes do wobsydstwa klóštra Marijina Hwězda, kotremuž dyrbjachu 1374 16 burow wotedawki dawać. Wobsydstwowa struktura změni so hač k wotstronjenju herbskeho poddanstwa, roboty a dalšich słužbow burskeho wobydlerstwa w druhej třećinje 19.lětstotka jenož mało. Wobydlerjo dožiwichu w zašłosći zahubjace wohenje a njezboža a přežiwichu dwě swětowej wójnje.
Burja w Křidołje zjednoćichu so 1960 do prodrustwa “Při lěsnej kupjeli”, kotrež so pozdźišo z prodrustwom “Zelena niwa Jitro” zjednoći. W 1980tych lětach wužiwaše prodrustwo skótneje produkcije w Křidołje stare hródźe za kormjenje młodych howjadow, produkciju mloka a ke kormjenju swini.
W lěće 1965 zjednoćištej so gmejnje Čornow a Křidoł.
Wobhladanja hódne a wosebite
Křidoł je bohaty na kulturnych pomnikach. Wjacore statoki resp. dźěle statokow a mnohe bróžnje steja pod škitom pomnikow. Třistronske statoki z typiskimi wrotowymi wobłukami dworowych zajězdow a drjewjane wrota kaž tež dwě pobóčnje mjeńšej wrótce z kulowatym wobłukom su twarsko-stawiznisce a wjesny napohlad tworjo jara wuznamne.
Wosebje wuzběhnyć ma so wuměnk statoka při Hatnej dróze 18. Wulke twarjenje ze sylnymi murjemi z łamaneho zornowca, wuskimi, na třělnicu podobnymi woknami a walmowej třěchu so w ludźe tež “hród” mjenuje.
Tutón statok je nimo toho “žro” hižo dawno zasydleneje swójby Nicolaus, kotraž so hižo w 13.lěťsotku w Křidołje dopokazać hodźi. Zakładne kubło swójby njeje hižo we wobsydstwje swójby. Po městnych rešeršach Ehrenfrieda Schäfera pochadźeja wšitcy we wsy z mjenom Nicolaus ze zakładneho kubła Nicolaus w Křidołje. Mjeno Nicolaus je dźensa hišće na Hatnej dróze 11 doma.
Wobraz pokazuje swójbny wopon, kotryž ma kóždy čłon swójby Nicolaus w swojim wobsydstwje.
K stawiznam hosćencow: W Křidołje běštej něhdy hosćencaj, sprěnja hosćenc Křidoł, wobsedźer: Ernst Fritsche, nětko Wóslinkska dróha 1. Tutón hosćenc so hač do 1960 wobhospodarješe. Zdruha bě hač do 1958 hosćenc pola Nicolaus, nětko Hatna dróha 11.
Na póštowej karće je tež něhdyši Křidołski młyn widźeć, nětko Hatna dróha 23. Foto pokazuje wotrězk něhdyšeje młynskeje hrjebje (kaž so w ludźe mjenowaše).
W 1930tych lětach so stara wjesna dróha wutwari a plestrowaše, štož někotři wobydlerjo Křidoła priwatnje podpěrachu.
Wólny čas a turizm
967 hektarow wulka škitna kónčina Natura 2000 “Hatna kónčina Běła-Wysoka” je charakteristiska nižinowa krajina Hornjeje Łužicy z wulkimi hatami, wutworjenymi zapusćenjemi, wodźiznami a włóžnymi łukami, mjezy bahnowymi wobłukami a lěsami. Wjac hač 140 hektarow tutoho škitneho pasma leža na Křidołskich honach.
Nimo wuchodźowanja po wsy wupłaći so na kóždy pad wulět do tuteje rjaneje hatneje kónčiny.
Šumbach
Najzaši pisomny dopokaz za naše „sydlišćo při rjanej rěčce“ namaka so we wopismje z lěta 1225, tehdy pod mjenom „Sconenbach“. Spočatnje jednaše so drje wo nawsowc, potajkim wo wjes z dołhej zelenej płoninu wosrjedź dróhi a wobtwarjenjom z wobeju stronow zelenišća. Něhdy přez wjes čećaca rěčka so w 1920tych a 1930tych lětach do podzemskich rołow přepołoži a njeje hižo widźeć. W 2. połojcy 14. lětstotka přewza klóšter Marijina Hwězda wjes a Šumbach zwosta hač do skónčenja feudalnych ćežow w 19. lětstotku we wobsydstwje duchowneho knjejstwa. W 19. lětstotku zličachu we wsy 13 burskich statokow, 1 zahrodkarja a 14 chěžkarjow (na přidatnu zasłužbu připokazani wobsedźerjo domow z mało pódu abo bjez pódy).
W juhozapadźe Šumbachskich honow wupřestrěwa so z chójnami porosćena wyšina, kotrejež najmarkantniši wjeršk je 205 metrow wysoka „Wolaca hora“ (Ochsenberg). Woda z mnohich žórłow chójnowych lěsow ćěrješe w 18. lětstotku dwaj a w 19. lětstotku samo tři młyny: Freudenbergec młyn, młyn blisko blidarnje (pozdźišo wotnožka VEB Polstermöbel Kamenz) a Hajowy młyn (Buschmühle) z wódnym kołom, kotryž bu wot horjeka ćěrjeny blisko Hajowych chěžow, wotležana skupinka chěžkow.
Hižo 1855 dósta Šumbach jako jedna z prěnich wjeskow Kamjenskeje kónčiny wodowod. W Kamjenskim zapisu pohrjebow lětow 1800 do 1820 ličeše so Šumbach k dźewjeć serbskim wjeskam Kamjenskeje wosady. Hižo 1833 pak rěkaše, zo ma so šula wotnětka jako cyle němska wobhladować. Twar swójskeho šulskeho domu za dwuschodźenkowu šulu zwoprawdźi so 1909.
Šumbach měješe 1945 pod wójnskimi wojowanjemi ćerpjeć. 14 statokow so tehdy wotpali. W lěće 1960 zjednoćichu so burja do prodrustwa typa I „Wjesoły přichod“. Płoniny drustwa přewza pozdźišo prodrustwo rostlinskeje produkcije w Kamjencu. 1994 zjednoćichu so gmejny Běła, Brunow z wjesnymi dźělemi, Hlinka, Wukecy a tež Šumbach do gmejnskeho zwjazka Schönteichen, kotryž pak so 2019 do Kamjenca zagmejnowa. Šumbach je z toho časa dźěl Lessingoweho města a měješe 2024 140 wobydlerjow.
Wobhladanja hódne a wosebite
Wulět do wsy so přeco zaso wudani. Wuznamne w twarskim kaž tež historiskim nastupanju je něhdyše šulske twarjenje (Wjesna dróha 3), nahladny twar z lěta 1909, kotryž steji pod škitom pomnikow. Bydlenski dom při Wjesnej dróze 12 (1. połojca 19. lětst.) a pódlanske twarjenje při Wjesnej dróze 13 stej jeničkej twarjeni, pola kotrejuž je drjewowa konstrukcija w dalokej měrje zdźeržana. Pódlanske twarjenje při Wjesnej 13 pochadźa w žrje z 17. lětstotka a bě spočatnje bydlenski dom z hródźemi po hlinowym twarskim wašnju. Pozdźišo přetwari so na hródź z mało nakłonjenej třěchu. Tutón dom ma tykowany horni dźěl, walmowu třěchu a zatwarjeny hołbjenc a je po twarjenju a socialnostawiznisce jara wuznamny.
Z wobchadneho wida staj pućowej kamjenjej wažnej. Jedyn steji 500 metrow juhozapadnje wjeski na směr Rohrbach, druhi při Šumbachskej wjesnej dróze / róžk Chójnowy puć. Južnje Wolaceje hory wjedźe stara Kamjenska póštowa dróha, kotraž bě zdobom južna mjeza wjesnych honow. Prawdźepodobnje bě tuta dróha dźělny wotrězk jedneje wot Halle přez Mühlberg-Ortrand wjedźaceje stareje Słoneje dróhi a pozdźišo drje jedna ze „zakazanych dróhow“, kotruž z wuchoda přichadźacy wóznicy hišće spočatk 18. lětstotka wužiwachu, zo bychu wobešli cło, kotrež so na Wysokej dróze w Kamjencu zběraše.
Poskitki turizma a za wólny čas
Po wopyće wjeski poskići so małe pućowanje na 205 metrow wysoku Wolacu horu, hdźež přeprošuje małe wotpočnišćo na přestawku a na piknik. Wolaca hora je dźěl wyšiny z před glacialneho šotera.
Šwobicy
Mała wjes Šwobicy leži něhdźe 200 metrow na d mórskej hładźinu, zapołožena do doła mjez wyšinami Walberga a Wüstenberg na wuchodźe a Breitenberg a Spitzberg na zapadźe. Jako Swavesdorf (=wjes jednoho Šwaby) so Šwobicy 1225 prěni raz pisomnje naspomnichu. Wopismo z lěta 1245 mjenuje wěsteho Petrus de Svabisdorf (Pětr ze Šwobic), štož na knjejske sydło a w zwisku z wobsydlenjom kraja a załoženja wjeski před sydlerjow z Šwabachskeje pokaza. Archeologiske namakanki pak dopokazaja hižo zaše wobsydlenje kónčiny. W lěsu na mjezy k gmejnomaj Rychbach a Chojny zachowa so wobšěrne, ale zdźěla na powjerchu wobškodźene rownišćo, kotrež přiliči so łužiskej kulturje srjedźneje bronzoweje doby. Šwobicy słušachu w 14. lětstotku zdźěla, najpozdźišo wot 1455 pak stajnje k wobsydstwu knjezow z Połčnic. W lěće 1558 běchu we wsy jedyn małobur, 9 wulkoburow, 8 połburow a jedyn štwórćibur. Nimo burow z Hendrichec wobdźělichu so burja ze Šwobic w lětach 1580/90 dla njesměrnych słužbow na zběžku přećiwo knjezam von Schönberg na Połčnicy. Dokelž so skóržby burow pola kejžora a wyšeho hamta w Budyšinje njesłyšachu, předachu mnozy z nich skót a mnoho druheho a wopušćichu dom a dwór. Na to so nad burami kejžorska klatwa wupraji.
Jako ćěkacy poddanojo w Kamjencu do cyrkwje přińdźechu, da jich Kamjenska rada zajeć a wuda jich knjezam von Schönberg. Wolf Georg von Schönberg wzda so tehdy suroweho suda. Po tym, zo běchu zajeći poddanojo znowa swěru slubili, so zaso z “hnadu “ přiwzachu. W lěće 1777 słušachu Šwobice do Brunowskeho knjejstwa, kotrež zaso bě we wobsydstwje Kinsporkskeho stawoweho knjeza, hrabje Siegmund Ehrenreich von Redern. 1790 zdźědźi jeho dźowka, hrabinka Sophie Eleonore zu Stolberg-Stolberg, tak mjenowany Brunowski kraj a z tym tež Šwobicy. Knjejstwo w Brunowje wutwori w Šwobicach wudwór, kotryž wobsteješe hač do zemskeje reformy w lěće 1945. Nimo wudwora steješe we 18. lětstotku tam tež knježa wowčernja. Po tym, zo buchu Šwobicy 1972 do Brunowa zagmejnowane słušachu wot 1994 do zarjadniskeje zhromadnosće Schönteichen, su wone wot 2019 dźěl města Kamjenca. W lěće 2024 měješe wjes 134 wobydlerjow.
Wobhladanje hódne a wosebite
Historisce zajimawy je tak mjenowany Huzarski kamjeń při južnej kromje wjeski. Wón bu powěsći w lěće 1745 za jednoho huzara, kotryž je w druhej šleskej wójnje desertěrował a na tutym městnje wotprawjeny, postajeny. Hdyž pućujeće na Breitenberg, móžeće hižo zdala dalši kamjeń spóznać, tak mjenowany Pruski kamjeń. Wón bu 1762 za jednoho kawalerista postajeny. Pruske wójska pod generalom von Schmettau ćehnjechu tehdy rubjo po Kamjenskim kraju a wokolnych wjeskach na směr Radeberg. Wopomnjenski kamjeń zda so stać w zwisku z tehdyšimi podawkami. Na nim je napisane: “Tu wotpočuje pruski Kaffellr, kotryž 1762 na horje / swoje žiwjenje zhubi / Wotpočuju ja runjež w / cuzym kraju njeje mi /tola žana hańba / B”.
Wólny čas a poskitki turizma
Šwobicy leža při wažnym puću, kotryž so hižo 1241 “stara dróha” mjenowaše. Bě to jedyn z najwuznamnišich dalokopućow srjedźowěka a zwjazowaše jako via regia kónčinu wokoło Ryna/Mohana z wuchodnej Europu. Dźensa nazhoni tutón stary zwisk jako putniski puć na směr Santiago de Compostela zaso wulki woznam. Dźakowano wulkemu angažementej čłonow towarstwa “Pro Wal- und Wüstenberg” je w zwisku z tym nastała w “Herthas ehemaligen Laden” přewšo rjana putniska hospoda, kotraž je jara woblubowana. 2002 při putniskim puću nastajena škitny hěta při dróze do Kamjenca tohorunja pućowacych a kolesowarjow na wotpočink přeprošuje. Wužiwajće rjanu Šwobičasnku wokolinu a dajće sej lubić!
Hlinowc
Hlinowc, na mjezy k gmejnje Njebjelčicy, Protecam a Brězni, ma mjeno wotwodźene wot wulkich składow hliny a kaolina na teritoriju wjeski. Tute wužiwaja so hižo z časa zažneho srjedźowěka, hdyž nic hižo prjedy za hornčerstwo a produkciju cyhelow.
Spočatnje wudobywachu drohotnu maćiznu wobsedźerjo ležownosćow a ju předawachu. Tola tež hornčerjo kupowachu ležownosće, zo bychu hlinu wudobywali a ju w swojich dźěłarnjach předźěłali. Pozdźišo natwarichu so twornje k předźěłanju hliny hnydom na městnje.
Hdyž so brune hliny, tak mjenowane hornčerske šamoty mjez druhim w prjedawšich cyhelnicach (pozdźišo zawod za twaršćizny Brěznja) wužiwaše, běchu hłubšo ležace, swětliše a tučniše hliny surowizna za wohnjokrutu industriju w Hlinowcu. Tute hliny wuznamjenichu so přez jich wysoku krutosć napřećo wohenjej a hodźachu so derje jako surowizna w škleńčnej industriji. Składy tuteje hliny běchu a su pod Zaječej horu a mjez Njebjelčicami a Hlinowcom.
1875 załožištaj Ruppert & Co. Šamotowy a Hlinowy zawod Hlinowc, kotryž so 1910 na Akcijowu towaršnosć přetwori. Wot 1932 słušeše zawod k Didier-twornjam. 1942 zapušći wulki woheń ležownosć. Hnydom zahaji so znowa natwar. Po 2.swětowej wójnje započa so z přičin reparacije kompletna demontaža, potom so zawod znowa natwari.
1949 přeńdźe zawod do ludoweho swójstwa a słušeše wot 1968 jako zawod II k ludowemu zawodej Wohnjokrute zawody Wětrow.
Něhdźe 250 přistajenych produkowaše w Hlinowcu šamotowe a wosebite wudźěłki za škleńčnu industriju a metalurgiju.
Z wuwićom wohnjokrutych zawodow wožiwi so tež kulturne, socialne a sportowe žiwjenje na wsy. Tak zawjedźe so na přikład pěstowarnja, ale tež sportowe srjedźišćo so spěchowaše. 2007 bu zawod zawrjeny a wulki dźěl twarjenjow so wottorha. Jenož něhdyše socialne twarjenje a zarjadniske twarjenje wostaštej stejo. Na něhdyšej ležownosći zawoda nasta fotowoltajkowa připrawa.
Wobhladanje hódne a wosebite
Hosćenc w Hlinowcu naspomni so srjedź 19.lětstotka prěni raz. Karl Gottlieb Müller (1818 – 1902) dósta prawo za točenje piwa wokoło 1842. Z toho časa je hosćenc we wobsydstwje swójby. Rosćacy zawod a stajnje wjetša ličba tam dźěłacych wjedźeše k tomu, zo so mnozy tu zasydlichu a tak so tež hosćenc wožiwi. Dźěłaćerjo zawoda wobhladowachu hosćenc jako swój stajny hosćenc, kotryž bě sčasami wot 7 do 24 hodź. wotewrjeny. Mjeztym je so hosćenc wjacore razow přetwarił a njej dźensa jenož hosćenc, ale tež hotel.
Wólny čas / turizm
Sportowe towarstwo Hlinowc hraje wulku rólu, najpozdźišo wot časa załoženja Sportoweho kluba w lěće 1931. Dźensa wobsteja w sportowym zjednoćenstwje TSC 1931 z.t. wotrjady kopańca a kehelowanje a je wot 1990 wjele titulow při wokrjesnych, wobwodnych a krajnych mišterstwach dobyło.
Brěznja
Nažel njehodźi so hižo rjec, hdy je so Brěznja załožiła. Prěni raz pisomnje naspomni so wjes w załoženskim wopismje klóštra Marijina Hwězda z lěta 1248, w kotrymž jewi so wěsty Gottschalk von Wiese (Godescalcus de Prato, łać. Pratum= łuka) jako swědk.
Spočatnje běštej w Brězni dwě ryćerskej kuble (dwaj wićežnej dworaj) wazalow knjezow z Kamjenca, z kotrychž bě jedyn prawdźepodobnje hižo 1248 hromadźe ze štyrjomi burskimi, statokami, kotrež mějachu wotedawki dawać a jednym młynom klóštrej přepodaty. Tutón podźěl Brěznje zwosta tam hač k zakónčenju feudalneje wotwisnosće spočatk 19. lětstotka.
Zwostaty, wjetši dźěl wjeski bě hišće dlěši čas we wobsydstwje swójby von Bloschdorf, je pak potom mjez 1420 a 1451 krok po kroku na město Kamjenc přešoł.
Brěznja, po formje spočatnje łanowc při skłoninach doła podłu Čorneho Halštrowa. Wjes so wjacore razy rozšěri, mjez druhim po 1750 z wobsydlenjom hłubšo ležaceje niwoweje doliny w zwisku z rozdźělenjom něhdyšeje almendy. Zahrodkarjo a chěžkarjo so tu zasydlichu. Po lěće 1870 sylnišo so wuwiwaca industrija wudobywanja kamjenjow a hliny kaž tež bliskosć města Kamjenca změni socialno-ekonomisku strukturu wjeski zasadnje. Hačrunjež ratarstwo dale dominowaše, sta so Brěznja na industrijowe stejnišćo z dojězdźowarjemi do Kamjenca a šamotownju w Hlinowcu. Mjez 1870 a 1890 nastachu na honach Brěznje dźesać skałow, z kotrychž so spočatnje tak mjenowana pucowa twora (narowne kamjenje, pomniki, a stołpy), pozdźišo pak přewažnje plestr, nakromne kamjenje a šoter wudobywachu. Transport ze skałow na dwórnišćo w Brězni, kotrež so 1890 při nowej železniskej čarje mjez Kamjencom a Biskopicami natwari, přewzachu přewažnje Brěznjanscy wobsedźerjo wóznistwow.
Dźensa wudobywa zornowc w Brězni hišće Kamjenske předewzaće “Kamenzer Granitwerke Stein”. Prózdne skały su so mjeztym z dnowej wodu napjelnili abo buchu napjelnjene. W 20. lětstotku bě dalše rozšěrjenje wjeski do sewjera podłu Njebjelčanskeje dróhi zakład za přiwjazanje wjeski na město Kamjenc. Nimo sydlišća nastachu wjaceposchodowe domy za čłonow 1957 załoženeho dźěłaćerskeho bydlenjotwarskeho drustwa (AWG) Brěznja. Wot zagmejnowanja Brěznje w lěće 1974 je wjes dźěl města Kamjenc. W lěće 2024 měješe Brěznja 993 wobydlerjow.
Wobhladanja hódne a wosebite
Zaječa hora w sewjero wuchodźe Brěznjanskich honow steji wosrjedź jednoho z najwjetšich zwisowacych kónčinow granodiorita w Europje. Za keramisku industriju wudobywane swětłobrune hliny a kaolin zu produkt rozprochnjenja minerala žiwca, kotryž zaso je hłowny mineral granodiorita. Skład kaolina při Zaječej horje je na přikład 60 metrow sylny a trochowane mnóstwo bě w lěće 2007 wjac hač 12 milionow tonow. Tudyše hlinowe jamy dodawachu w zašłosći wurjadne wuznamne namakanki fosilnych płodow, symjenjow, šiškow, zbytkow drjewa a łopjenow wjac hač 103 družinow rostlinow terciera. Wone pokazuja na wegetaciju přewažnje stajnje zelenych drjewow a jehlinowcow, kotrež hodźa so přirunować z dźensnišimi subtropiskimi dešćowymi hórskimi lěsami Indoneskeje a nimale stajnje zelenymi lěsami južneje Chiny.
Turizm a wólnočasne poskitki
Při pućowanju po Brězni hodźa so wšelake pod škitom pomnikow stejace twarjenja kaž šula, bydlenske domy, bróžnje, ale tež do hory zatwarjene pincy, hołbjenc a samo jedna pod škitom pomnikow stejaca lokomotiwa, wobdźiwać. Lokomotiwa steji napřećo hosćencej “K železnicy”. Doporuči so tež małe pućowanje na w zapadźe stejacu horu Heidelberg (282,7 m) a dale k Rodeland-hatam. Z hory skići so rjany wuhlad na wokolinu a wona přizamknje so na wupokazane pućowanske šćežki. Dźěćom skići dźěćaca krosnowanska hala w Kamjencu dobru móžnosć, so w boulderowanju wuspytać a so wukmanić w koordinaciji, koncentraciji a runowaze. Štóž chce, móže samo krosnowanski kurs knihować.
Čornow
Čornow je wot formy wjeski sem dróhowc a wupřestrěwa so z wobeju stronow tam ćečaceje Šwobičanskeje wody, prjedy hač so tuta do Čorneho Halštrowa wulije. W lěće 1225 so wjes pod mjenom “Tschorne” prěni raz naspomni. Pomjenowanje wotwodźuje so wot staroserbskeho wuraza “corny” za čorny.
Spočatnje dźělachu sej wjacore zemjanske swójby wobsydstwo wjeski. 1451 přeńdźe najwjetši dźěl wjeski, cyłkownje 12 łanow na Budyske tachantstwo. Dalše štyri łany podstejachu dołhi čas krajnemu bohotej w Budyšinje. Spočatk 19. lětstotka bě cyła wjes we wobsydstwje Budyskeho tachantstwa. 1853 přeńdźe Čornow na sakske kralestwo. 20.lětstotk přinjese tež do Čornowa smjerć a zapušćenje. W prěnjej swětowej wójnje padnychu dźewjeć wot 24, w druhej wójnje 20 wot 62 do wójska zwołanych muži. Štyri burske statoki so za čas druheje swětoweje wójny dospołnje zničichu, pjeć dalšich dźělnje.
W lěće 1965 zjednoćištej so Čornow a Křidoł do gmejny Čornow-Křidoł. Wot 1. januara 1999 je Čornow dźěl Kamjenca. W lěće 2024 měješe wjes 256 wobydlerjow.
Wobhladanje hódne a wosebite
Štóž so rozsudźi, po Čornowje hić, móže wšelake pod škitom pomnikow stejace twary namakać. Najmarkantniše za tutu kónčinu su pola zajězdow do statokow wulke wrotowe wobłuki z dwěmaj pobóčnymaj wrotomaj. Tajkej stej při Lěsniskim puću 4 a 16, Při Młynskej hrjebi 15 kaž tež Při lětanišću 1.
Tež bydlenske domy z hródźemi, nabóčne twarjenja a bróžnje wšelakich statokow kaž tež 1878 natwarjena šula steja pod škitom pomnikow. Při dróze Při lětanišću na směr Křidoł steji modlerski stołp z lěta 1564 z podobiznu Swj. Christoforusa, při kotrymž hišće dołhi čas kóždy ćěłowy wóz na puću ke chowanju pozasta, zo bychu so přewodźacy sćicha Wótčenaš modlili.
Napřećo steji pomnik z 192tych lět za padłych prěnjeje swětoweje wójny, kotryž so po restawraciji w lěće1991 z mjenami padłych druheje wójny wudospołni. Pod škitom pomnikow drje njesteji, tola jako časowy swědk zachowana a w lěće 2023 wobnowjena je mlokowa rampa, ke kotrejž burja swoje mlokowe kany nošachu, hdźež so tute wotewzachu a do mlokarnje dowjezechu.
Turistiske
Něšto wjac hač 50 hektarow Čornowskich honow zabjerje dźensa wobchadne lětanišćo w Kamjencu. Je to jedne z najatraktiwnišich a woblubowanišich wobchadnych lětanišćow Sakskeje a zdobom najstarše a předewšěm hišće aktiwnych lětanišćow Němskeje. Hižo w septembru lěta 1916 přizwoli sakski kral natwarej wojerskeje lětanskeje stacije na ležownosći eksercěrowanišća w Kamjencu zaměstnjeneho Kralowsko-sakskeho 13. Infantrijoweho regimenta čo. 178. Wot lěta 2004 so něhdyše wojerske lětanišćo přez Lětarski klub Kamjenc z.t. wobhospodari. Tutón klub je so 1990 załožił a ma soje sydło na Niwowym puću 13. Čłonojo kluba su piloća płujadłow, motorowych lětadłow, motorowych płujadłow a modelotwarscy piloća kaž tež zajimcy lětarstwa, kotřiž w towarstwje swoje zajimy pěstuja. Pod hesłom “Sobu lećeć, powětr we wysokosć začuwać a cyle jednorje swět wot horjeka widźeć” su tež hosćo stajnje wutrobnje witani.